Pravoslavna crkva kanonizuje svece iz srpskog roda još od 10. veka i prvog srpskog svetitelja, zetskog vladara Svetog Jovana Vladimira. Tako su od najranijih dana u svece ubrojani i prepodobni Prohor Pčinjski, Gavrilo Lesnovski i Joakim Osogovski.
Među svetima počinju da se pojavljuju i drugi vladari poput Svetog Simeona (Stefana Nemanje), osnivača najslavnije srpske dinastije od 1205. godine, zatim i njegove supruge Ane (Anastasija), kao i njihovih sinova Svetog monaha Simeona (Stefan Prvovenčani) i Svetog Save (Rastko Nemanjić).
I tako smo došli do današnjih dana u kojima od ukupno osamdesetak ličnosti, koji su po imenu uneti u Imenik svetih Srba, trećinu čine vladari (carevi, kraljevi, despoti i kneževi), trećinu arhijereji (patrijarsi, arhiepiskopi, mitropoliti i episkopi), dok preostalu trećinu čine mučenici, podvižnici, isposnici i ispovednici. Među njima je i šest žena.
Što se vladara u Imeniku svetih Srba tiče, naročito se izdvajaju oni iz dinastije Nemanjića koji su skoro svi proglašeni za svece, osim kralja Radoslava (1228–1234), kralja Stefana Uroša I (1243–1276) i cara Stefana Dušana (1331–1355).
Mnogi se pitaju zašto najmoćniji Srbin svih vremena i veliki zadužbinar i ktitor car Dušan nije ubrojan u svece. Rešili smo da vam izložimo neke razloge za to:
Carica Jelena na Svetoj Gori
Kao što znate, u bežanju pred strašnom epidemijom kuge, srpski car se sklonio na Svetu Goru, na grčkom poluostrvu Halkidiki, koje je tada bilo u sastavu Srbije. “Crna smrt”, kako su je zvali, pojavila se negde u azijskim stepama odakle je krenula da se širi u svim pravcima, pa i na evropski jugoistok. Pandemija je besnela u periodu od 1347. do 1353. godine i pokosila je trećinu ondašnjeg evropskog stanovništva. Prema novijim procenama demografa, ova pošast odnela je oko 75 miliona ljudi.
Zbog svega toga, car Dušan spas od kuge nalazi u izolovanosti svetogorskih manastira i u zimu 1347/1348. godine, dovodi u Hilandar svoga sina Uroša i suprugu Jelenu, kršeći zavet avatona po kome jedina žena kojoj je dozvoljen boravak u Svetoj Gori je Presveta Bogorodica. Danas čujemo i tumačenja da carica Jelena nikad zapravo fizički nije stala na tlo Svete Gore jer je bila nošena, međutim, iako o tome možemo samo da nagađamo, činjenica ostaje da je ona bila jedna od retkih žena koja je prešla granicu Svete Gore od 9. veka do danas. Zbog toga danas mnogi smatraju da je to bio neoprostiv prestup zbog kojeg Dušan nije kanonizovan, iako u praksi takav prestup ne može imati tu težinu.
Ubistvo kralja Stefana Dečanskog
Spekulacije o učešću u ubistvu kralja Stefana Dečanskog počinju da se javljaju nakon događaja iz leta 1331. godine kada je Dušan zbacio oca. Već u novembru iste godine, Dečanski je pod zamagljenim okolnostima izgubio život. Sumnje u učešću Dušana u takvom razvoju događaja podgrevaju romejski izvori u kojima vidimo, na pr. kod Nićifora Grigore, da je srpska vlastela odigrala ključnu ulogu u svrgavanju, a za vinovnika sukoba smatra se Dušan koji se plašio da će ga otac zaobići kod imenovanja naslednika prestola i isti ustupiti svojoj deci iz drugog braka sa romejskom princezom Marijom Paleologinom.
Podsetimo se da je Dušan rođen u prvom braku Stefana Dečanskog i Teodore, kći bugarskog cara Smilca. Kraljica Teodora je umrla neposredno po stupanju Stefana Dečanskog na vlast 1322. godine.
Nićifor Grigora beleži: “Sina (Dušana) to je nagonilo na strah i podozrenje koje su verovatno njegovi vršnjaci posejali u njegovu uzburkanu dušu, tako da se na kraju odlučio da se odmetne i ustane na oca… Zatim su ga (Stefana Dečanskog) stavili u tamnicu protiv volje i uz negodovanje sina, koji je ipak ćutao ne mogući se suprotstaviti sili mnoštva jer se bojao da i njega samog ne zadesi neko zlo. Nije prošlo mnogo dana, a staroga kralja udavili su u tamnici i tako su njegovom životu dali gorak kraj umesto onih slatkih trenutaka sreće”.
Prihvatanje katoličke vere
Iako je u ličnoj praksi Dušan bio veliki pravoslavac i zaštitnik pravoslavlja, postoje izvori koji govore o tome da je Dušan bio spreman da svoj narod prevede u rimokatoličanstvo, što bi bio potez koji je neoprostiv i suprotan apsolutno svim vrednostima kojima je država Srbija do tada stremila, zajedno sa svojim narodom.
Priprema carstva za dolazak Osmanlija
Kao što znate, Dušan se spremao da sve svoje kapacitete usmeri prema uništenju opasnosti koja je dolazila od Turaka Osmanlija. Tako je srpski car poveo pregovore sa papom Inoćentijem VI (1352–1362) koji su imali za cilj obezbeđivanje podrške. Uz sve to, Srbija je bila u stalnoj opasnosti od napada ugarske vojske kralja Lajoša I Velikog (1342–1382) i rat na dva fronta sa Turcima i Ugarima bi bio katastrofa za Dušanovu državu.
U cilju otklanjanja turske opasnosti, Dušan se nadao da će rimski papa biti u stanju da umiri ugarskog kralja gladnog osvajanja. Postoje izvori koji govore o tome da je pregovorima s Vatikanom Stefan Dušan bio spreman čak i da prihvati papski primat i rimokatoličku veru, u zamenu za podršku pape za borbu protiv Turaka i imenovanje za kapetana hrišćanske vojske. U pitanju su zaista možda i najkontroverznije stranice srpske istorije i zaista ozbiljne i neoprostive optužbe protiv Dušana.
Međutim, kada je papska delegacija Inoćentija VI stigla u Srbiju naišla je na tako hladan prijem, da je to čak prelazilo i granice neprimerenosti. U međuvremenu Dušan je uspeo i da otkloni za neko vreme ugarsku opasnost.
Ipak ostaje zabeleženo da je pustio u Srbiju papske misionare, suprotno odredbama svog zakonika, koji su pokušali da rade na prevođenju Srba u rimokatoličanstvo. Dušan se zbog svega i posvađao sa Svetim patrijarhom Joanikijem (1338-1354) u Žiči, koji je ubrzo za tim preminuo u selu Polumir na putu za Peć.
Da li se car Dušan ikada pokajao za ove grehe nećemo nikad znati, zato što je i on sam ubrzo pod nerazjašnjenim okolnostima preminuo.
Uzdizanje srpske arhiepiskopije u rang patrijaršije i krunisanje za cara
Čitava problematika u vezi sa ovim razlogom zasniva se na činjenici da je Dušan to izveo bez blagoslova i učešća Carigrada, čime je pogazio redovan crkveni poredak. Iako jeu svemu imao podršku Svete Gore i drugih pomesnih crkava, poput bugarske, Dušanu je u ovome ipak bila neophodna podrška Carigrada.
Povrh svega, Dušan je učestvovao i u nezakonitom pripajanju pojedinih carigradskih eparhija Srpskoj crkvi. Sve to je imalo za posledicu da iz Romejskog carstva usledi odgovor u vidu odlučenja (aforizmos) iz 1350. godine (iako se tvrdi da je u pitanju bila anatema, iz najnovijih istraživanja vidimo da je ipak u pitanju bilo odlučenje).
Bio je to događaj kojim su za 25 godina bile prekinute veze dveju sestrinskih pomesnih jerarhija. I u srpskim izvorima vidimo da je zbog svega bilo nezadovoljstva pa može da se pročita da je Dušan “gledao lakomim očima tuđe gradove”, da je ”nekanonski stvorio samorukopoloženog patrijarha” i da mu je potčinio ne mali broj mitropolija iz sastava carigradske patrijaršije. Dušan se “uzvisi srcem, i ostavivši praroditeljsku vlast kraljevstva …”, “venča se na carstvo i izbra sebi patrijarha srpskoga ne po zakonu ni sa blagoslovom carigradskog patrijarha, kao što priliči …”, “odagna carigradske mitropolite koji su po gradovima njegove oblasti …”
Priznavanje srpske patrijaršije od strane Carigrada
Ceo ovaj nesporazum je rešen 1375. godine, na dvadesetogodišnjicu careve smrti, svečanom ceremonijom na grobu cara Dušana u manastiru Svetih Arhanđela kod Prizrena. Izaslanici carigradskog patrijarha su ušli u crkvu i pričestili se sa srpskim episkopima i sveštenicima na carevom grobu, čime su konačno uklonjene posledice sukoba.
Nekoliko decenija nakon toga, Konstantin Filozof u uvodu “Žitija despota Stefana Lazarevića” piše: “Taj Dušan prestupi zapovesti otaca svojih i samovlasno se proglasi za cara”. Ovaj citat dovoljno govori o tome kako se na poteze koje je Dušan vukao gledalo u decenijama nakon njegove smrti, iako moramo priznati, da se kasnije pojavio kult i poštovanje prema najvećem srpskom caru koje i danas traje.
